ZMARTWYCHWSTANIE – ZSTĄPIENIE DO OTCHŁANI
W
IKONOGRAFII
Literackim
źródłem ikony Zstąpienia Chrystusa do Otchłani są teksty biblijne (1P 3, 18; Mt
27, 52; Łk 23, 24 oraz Ef 4, 8-10) szeroko rozbudowane i interpretowane we
wczesnej literaturze homiletycznej i apokryficznej. Temat pojawia się już w
sztuce wczesno – chrześcijańskiej. Wschód nada temu przedstawieniu rolę
szczególną, widząc w nim obraz centralnej tajemnicy Kościoła: Zmartwychwstania
Pańskiego (gr. Anastasis, rus. Woshriesienije). Zachód stworzy w średniowieczu
własną ikonografię Zmartwychwstania, ukazującą Chrystusa z paschalną chorągwią,
stojącego lub unoszącego się nad grobem, otwartym lub zapieczętowanym, i z
otaczającymi go żołnierzami — śpiącymi lub przerażonymi.
Najpopularniejszy
wariant Zstąpienia do Otchłani przedstawia Chrystusa w świetlistej mandorli,
kolistej lub owalnej, podającego rękę wychodzącemu z grobu Adamowi, obok
którego stoi Ewa. Otchłań pod stopa¬mi Chrystusa, podobnie jak grota w scenie
Bożego Narodzenia i piekło w Zesłaniu Ducha Świętego, malowana jest kolorem
czarnym. Zamieszkują ją diabły. Jej wyłamane wrota często układają się w
kształt krzyża. Wokół nich mogą być rozrzucone zamki, łańcuchy i klucze, owe
„żelazne wrzeciądze”, o których skruszeniu mówi proroczy Psalm 107, 16. Pojawia
się tu również motyw grobu, najczęściej w postaci sarkofagowej. Pierwszych
rodziców otaczają sprawiedliwi Starego Przymierza, oczekujący na wybawienie:
Abel, królowie Dawid i Salomon, kapłani, prorocy i Jan Chrzciciel. Najbardziej
wzruszającym motywem w ikonie Anastasis jest spotkanie dwóch dłoni: starego i
Nowego Ada¬ma, śmierci i życia, tęsknoty i spełnienia. W tym geście ogniskuje
się, tylekroć opisywana w literaturze patry¬stycznej i wysławiana słowami
paschalnej liturgii tajemnica miłosiernej miłości Boga, czule pochylającego się
nad grzesznikiem. W pochyleniu Boga nad człowiekiem uczestniczy także natura,
symbolizowana przez dwa symetryczne zbocza doliny miękko opadającej ku dołowi,
podobnie jak w scenie Chrztu Pańskiego. Bliska klasycznym schematom
bałkańsko-ruskim jest ikona z cerkwi w Witryłowie. Postaci Adama, Dawida i
Salomona zostają wybawione z paszczy Hadesu. W XVII wieku dochodzi do swoistej
kontaminacji Zstąpienia do Otchłani i Zmartwychwstania w wersji zachodniej co
poświadcza ikona z katedry unickiej w Przemyślu. W XVIII stuleciu zwycięża to
ostatnie, z Chrystusem stojącym lub unoszącym się nad zapieczętowanym bądź
otwartym grobem, ikony Zmartwychwstania, na przykład świąteczna ikona w
Brunarach, były inspirowane grafiką, która z Zachodu trafiła do polskich i
cerkiewnych druków.
Tradycja
rosyjska dopracowała się w końcu XVII wie¬ku formuły kompromisowej, w której
bizantyńskie Zstąpienie do Otchłani zostało organicznie połączone z zachodnim
Zmartwychwstaniem i uzupełnione scenami z tonącym Piotrem, Dobrym Łotrem,
spotka¬niem Henocha z Eliaszem, Piotrem przy pustym grobie itp. Tak ujmowane
Zmartwychwstanie, w otoczeniu dwunastu lub więcej scen świątecznych —
zawierające cały cerkiewny program dodekaortonu, a więc skrót historii Odkupienia
— stanie się w Rosji ikoną domową, tak popularną, że niemal kanoniczną,
malowaną — na przykład w warsztatach staroobrzędowców — po dziś dzień. Wschodni
temat Zstąpienia do Otchłani i zachodni temat Zmartwychwstania wyrażają dwa
przeciwstawne, a zarazem komplementarne bieguny rozumienia i przeżywania
tajemnicy paschalnej, wynikające z odmiennych założeń teologii i antropologii.
Wschodnie Zstąpienie do Otchłani wyraża wydarzenie mistyczne, akcentuje
kierunek zstępujący z nieba, platoński, soteriologiczny. Zachodnie
Zmartwychwstanie dokumentuje opisany przez ewangelistów fakt historyczny,
podkreśla kierunek wstępujący, arystotelesowski, kultyczny, bardziej
triumfalistyczny.
ks.
dr hab Michał Janocha, profesor UW
źródło:
cerkiew.nazwa.pl
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz